چکیده
اقتصاد دیجیتال با سرعت در حال توسعه است و ازاین رو، تبدیل به یک اولویت اصلی برای دولت های سراسر جهان شده است. در این میان، شاهد ظهور مفهوم انقلاب صنعتی چهارم بوده ایم و پژوهشگران نیز توجه فزاینده ای به این موضوع نشان داده اند. این رویکرد صنعتی جدید که از طریق درهم آمیزی فناوری ها بر پایه سامانه های فیزیکی سایبری و تحول دیجیتال ایجاد شده است، پیامدهای متحولانه ای را برای صنعت و اقتصاد به همراه دارد. امروز در آغاز انقلابی قرار داریم که در حال تغییر بنیادین سبک زندگی، کار و روابطمان است. این پدیده از نظر مقیاس، پوشش و پیچیدگی با هیچکدام از تجربیات گذشته بشر قابل مقایسه نیست و هنوز از درك کامل سرعت و دامنه این انقلاب جدید بسیار فاصله داریم. هدف پژوهش حاضر ارائه چارچوبی برای ارزیابی اقتصاد پلتفرمی دیجیتال در سطح بین المللی است. بدین منظور با بهره گیری از مرور نظام مند و رویکرد فراترکیب، کاربران دیجیتال، کارآفرینان دیجیتال، پلتفرم های دیجیتال، زیرساخت دیجیتال، ظرفیت نوآوری و محیط نهادی به عنوان ابعاد توانمندساز اقتصاد دیجیتالی شناسایی شدند و با استخراج شاخص های مناسب از گزارش های بین المللی، شاخص ترکیبی اقتصاد دیجیتالی توسعه یافت.
مقدمه
با پیشرفت فناوری دیجیتال، صنعت سنتی گذشته با سرعت چشمگیری در حال تبدیل شدن به صنعتی هوشمند است .این مسئله باعث ایجاد انقلابی دیگر در صنعت، با عنوان انقلاب صنعتی چهارم شده است. تاثیرات صنعت چهارم از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست، در سراسر دنیا چشمگیر خواهد بود. در حال حاضر این تحول به لطف علومی مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء با سرعت خیره کننده ای در حال توسعه است به طوری که با پیشرفت های اخیر حوزه دیجیتال، بیان شده است که نقطه تکنیکی فناوری خیلی زودتر از آنچه انتظار می رود اتفاق خواهد افتاد
اقتصاد دیجیتال چیست؟
اقتصاد دیجیتال، فعالیت اقتصادی است که از میلیاردها ارتباط آنلاین روزانه بین افراد، مشاغل، دستگاهها، دادهها و فرایندها ناشی میشود. ستون فقرات اقتصاد دیجیتال، ارتباط بیش از حد است که به معناي افزایش پیوستگی افراد، سازمانها و ماشینهاست که از اینترنت، فناوری تلفن همراه و اینترنت اشیا نشئت میگیرد (2021 ,Deloitte). بر اساس گزارش آنکتاد (2019)، جنبههاي مختلف اقتصاد دیجیتال را میتوان به سه دسته تقسیم کرد.
1- هسته مرکزی که شامل زیرساختهای توان افزا مانند اینترنت و شبکههای مخابراتی، رایانهها، گوشیهای هوشمند و… است.
2- خدمات دیجیتال و اقتصاد پلتفرمی که محصولات یا خدمات کلیدي را که در ارتباط با فناوريهای دیجیتال اصلی هستند، تولید میکند؛ بخشهایی مانند پلتفرم های دیجیتال، اپلیکیشنهای تلفن همراه و سرویسهای پرداخت. این بخش شامل حوزه پرداخت، توسعه نرم افزار، حمل و نقل، نمایش درخواستی، اشتراك ویدئو، خردهفروشی، نیازمندي آنلاین، رویداد آنلاین و… میشود. پلتفرمهایی ازقبیل هفهشتاد، آپ، اسنپ، تپسی، کافهبازار، فیلیمو، نماوا، آپارات، دیجیکالا و… در این حوزه از اقتصاد دیجیتال قرار میگیرند.
3- محدوده وسیع که شامل آن بخشهایی است که فناوريها و خدمات دیجیتال بهطور روزافزونی استفاده میشود. حتی اگر این تغییرات به سود دهی نیز نرسیده باشند، موجب دیجیتالی شدن بسیاری از بخشهای اقتصادي میشوند که خود شامل تجهیز آن بخشها به فناوريهاي دیجیتال است که فعالیتها یا مدلهای کسب و کار جدید در آنها ایجاد شده است و بنابراین، آنها نیز در نتیجۀ فناوريهای دیجیتال دچار تحول شدهاند. از این بخشها میتوان به حوزه سلامت، آموزش، کشاورزی، گردشگري و… اشاره کرد
در گذشته، فواصل جغرافیایی باعث شکلگیري نوع خاصی از تجارت و کسب و کارهای سنتی شده بود، اما امروزه سرعت پیشرفت فناوری و دیجیتالی شدن، روشهاي بسیار متنوع با اندك زمان را پیش روي جوامع گذاشته و فاصلههای جغرافیایی را در حاشیه قرار داده است. امروزه نهتنها ارتباطات محدود نیست و اشکال صوتی و تصویري آن بهآسانی در اختیار شهروندان است، بلکه اقتصاد دیجیتال با بهره بردن از فناوريهای دیجیتال برای بازطراحی ابعاد مختلف اقتصاد ازجمله فرایندهاي تولید، دولتها، خانوارها و جریانهای مالی است؛ بهطوريکه اقتصاد دیجیتال در حال تضعیف مفاهیم مرسوم درباره چگونگی ساختار، بزرگترین شرکت کسب و کارهاست. شرکت اوبر تاکسیرانی جهان (یا مشابه ایرانی آن، اسنپ و تپسی)، هیچ وسیله نقلیهای در اختیار ندارد. شرکت یوتیوب، محبوبترین رسانه جهان (یا مشابه ایرانی آن آپارات)، یا آمازون (یا خود هیچ محتوایی تولید نمیکند. علیبابا مشابه ایرانی آن دیجیکالا، دیوار و شیپور)، خود هیچ کالا و موجودي ندارد. ایربیانبی بزرگترین ارائهدهنده اقامتگاه گردشگري در جهان (یا مشابه ایرانی آن جاجیگا، جاباما)، هیچ املاك و مستغلاتی ندارد. دنیایی که ما میشناسیم پیوسته در حال تغییر است و یکی از محرك اساسی آن، تحول دیجیتال است
زیر ساخت های دیجیتال
زیرساخت های دیجیتال از طیف وسیعی از کسب وکارهای نوآورانه در اقتصاد پلتفرمی پشتیبانی می کنند. (تیلسون و همکاران2010)، زیرساخت های دیجیتالی را به عنوان فناوری اطلاعات و ساختارهای سازمانی پایه ای، همراه با خدمات و امکانات مرتبط که برای عملکرد یک شرکت یا صنعت لازم هستند، تعریف می کنند. اینترنت، مراکز داده و دستگاه های مصرفی نمونه هایی از زیرساخت های دیجیتالی هستند. دولت ها بایستی بر روی زیرساخت های دیجیتالی لازم، سرمایه گذاری کنند تا بتوانند مشوق شکل گیری کسب وکارهای پلتفرمی شوند. ضعف زیرساختی به عنوان عامل متمایز کننده اصلی اقتصادهای دیجیتال در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه شناخته شده و هنوز بین کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه از نظر پوشش G3و G4 فاصله قابل توجهی وجود دارد. علاوه بر میزان اتصال پذیری و کیفیت زیرساخت، میزان مقرون به صرفگی دسترسی نیز یکی از چالش های اساسی در توسعه شمول دیجیتال به ویژه برای کشورهای درحال توسعه می باشد. به عنوان مثال، میانگین قیمت ماهانه پهنای باند ثابت در کشورهای درحال توسعه ،3 برابر بیشتر از کشورهای توسعه یافته و قیمت پهنای باند سیار 2 برابر بیشتر است
اقتصاد پلتفرمی
اقتصاد پلتفرمی به طور فزاینده ای موردتوجه سیاست های نوآوری می باشند. پلتفرم ها نقش مهمی در پرورش و ایجاد فرصت های جدید برای نوآوری پایین به بالا ایفا می کنند و از نظر عرضه نیز اشکال جدیدی از کارآفرینی و نوآوری را ترویج می کنند. نوآوری محرك تحول دیجیتال است و مرزهای بوم سازگانه ای دیجیتال را متحول می کند نوآوری در حوزه دیجیتال با مفهوم نوآوری باز همخوانی بیشتری دارد، زیرا نوآوری دیجیتال عمدتاً به بازیگران و دانش بیرونی متکی بوده در این راستا ،هاولز(2006)عنوان می کند که یکی از نقش های مهم دولت ها در نظام ملی نوآوری و مشخصاً در حوزه نوآوری باز، ایجاد نهادهای واسطه به منظور تسهیل فعالیت های مرتبط با نوآوری باز همچون شبکه سازی، هماهنگی محیط های پژوهشی و همکاری میان بازیگران مختلف بوم سازگان نوآوری است. بنابراین ظرفیت یک کشور برای نوآوری در اقتصاد دیجیتال ،نقشی مهم در شکل گیری اقتصاد پلتفرمی دارد و شامل ورودی هایی مانند توان سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه و جذب دانش، فرایندهایی نظیر همکاری دانشگاه و صنعت در تحقیق و توسعه و خروجی هایی مانند محصولات و خدمات دیجیتالی ایجادشده در نظر گرفته می شود.
محیط نهادی
دولت ها با ایجاد یک محیط پایدار که تشویق به سرمایه گذاری نموده و از مصرف کنندگان محافظت می کند، شرایط دیجیتالی شدن را تقویت می کنند، زیرا دگرگونی های اقتصادی نظیر پلتفرم سازی در محیط های از پیش پیکربندی شده سیاسی صورت می گیرند .این نهادهای توانمندساز، ابزارهای لازم دولت برای ایجاد هماهنگی و هم افزایی در کل اقتصاد پلتفرمی هستند و محیطی را شکل می دهند که تعامل بین همه ابعاد اقتصاد پلتفرمی را ارتقا می دهد. به عنوان مثال، رفتار انحصاری پلتفرم ها می توانند رقابت، نوآوری و فعالیت های کارآفرینانه را تضعیف کنند و ازاین رو، وجود سیاست های ضد انحصاری کارآمد برای ترویج رقابت مهم می باشند علاوه بر این، از آنجایی که پلتفرم ها نه تنها بازارهایی هستند که عرضه و تقاضا را کنار هم می آورند، بلکه بر حریم خصوصی افراد تأثیر می گذارند، وجود نهادها و قوانین لازم برای تقویت اعتماد در اقتصاد پلتفرمی ضروری می باشند. قوانین بایستی از تعاملات بین کاربران و کارگزاران معاملات الکترونیکی در پلتفرم ها نیز پشتیبانی کنند.
پلتفرم های دیجیتال
پلتفرم دیجیتال بستری است که کاربران دیجیتال و کارآفرینان دیجیتال را کنار هم می آورد. اثرات شبکه ای و واسطهای توانمندسازهای کلیدی این بعد می باشند، زیرا از جنبه ملی 2 ویژگی مهم پلتفرم های دیجیتال، شبکه سازی و رقابت است .
اثرات شبکه ای، رکن اصلی شبکه سازی می باشد. پلتفرم ها، کاربران را برای انجام فعالیت های اقتصادی و اجتماعی به یکدیگر متصل می کنند. به عنوان مثال، تعداد کاربران شبکه های اجتماعی در اکتبر 2021به 4/55 میلیارد نفر رسید که برابر با57/6درصد از کل جمعیت جهانی است اثرات واسطه ای بر جلب مشارکت کاربران تمرکز داشته و بیانگر توانایی پلتفرم ها به عنوان واسطه در تطبیق طرف عرضه و تقاضا می باشد. مشارکت کاربران با توانمندی های مختلف، منجر به افزایش روزافزون فعالیت های تولیدی کاربرمحور در پلتفرم ها شده اند. به عنوان مثال، محتوای یک پلتفرم شبکه اجتماعی مانند فیسبوك یا یک پلتفرم انتشار ویدیو مانند یوتیوب توسط کاربران ایجاد میشود تمایل کاربران برای مشارکت، صرف وقت و انرژی خود به طور داوطلبانه در اجتماعات برخط، به عنصر سرنوشت ساز اصلی برای پلتفرم ها تبدیل شده است.
چالشها و فرصتهای اقتصاد دیجیتال
چالشهای متعددی در مسیر توسعه اقتصاد پلتفرمی و تحول دیجیتال وجود دارد که عمدتا به زیرساختها، مهارتهای انسانی، امنیت دادهها، مقررات و رقابت برمیگردد. با بهرهگیری از هوش مصنوعی، میتوان به این چالشها پاسخهای مناسبی داد و فرصتهای جدیدی ایجاد کرد استفاده فراگیر از اینترنت اشیاء به عنوان یکی از فناوری های دیجیتال ذیل انقلاب صنعتی چهارم، وابستگی حیاتی به این فناوری طی سال های آینده به سطوح بسیار بالایی خواهد رساند. به رغم ظهور و بروز فرصتهای بی نظیری برای رشد و توسعه اجتماعی و صنعتی ناشی از به کارگیری این فناوری، در صورت برخورد انفعالی کشورها با این امر،تهدیدهای بسیار جدی مانند نقض حریم خصوصی، ایمنی و امنیت عمومی و امثال آن در برابر ما قرار خواهد گرفت. امروزه فضای کسب و کار با چالش هایی مانند جهانی شدن بازارها، مشتریان آگاه، تکنولوژی های در حال تکامل و رقبای استراتژیک مواجه است و در این فضا، کسب و کارها برای موفقیت نیاز به هوشیاری برای دریافت آنچه در حال وقوع است و تحلیل اطلاعات جهت اتخاذ تصمیم های دقیق، مناسب و کاربردی دارند. انقلاب صنعتی چهارم، با بکارگیری سیستم های سایبر-فیزیکی، حجم بسیار عظیمی از داده های تولید را ایجاد نموده است. ارائه راهکارهای مبتنی بر هوش مصنوعی به سیاستگذاران و کسبوکارها میتواند به شکلگیری یک اکوسیستم پلتفرمی کارآمد و پایدار کمک کند و مسیر توسعه دیجیتال کشورها را تسهیل نماید.
1- نبود زیرساختهای مناسب دیجیتال:
ضعف در زیرساختهای دیجیتال مانند دسترسی نابرابر به اینترنت پرسرعت و مشکلات در زیرساختهای داده، باعث محدودیت در دسترسی و کاربردهای اقتصادی فناوریهای پلتفرمی میشود.
فرصت: استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی برای بهینهسازی و مدیریت پهنای باند و توزیع منابع، میتواند زیرساختهای موجود را بهرهورتر سازد و نیاز به هزینههای سنگین زیرساختی را کاهش دهد.
2-عدم تطابق مهارتهای نیروی کار با نیازهای دیجیتال:
یکی از چالشهای مهم، کمبود نیروی انسانی با مهارتهای دیجیتال مناسب برای پیادهسازی و توسعه فناوریهای پلتفرمی است.
فرصت: هوش مصنوعی میتواند به توسعه پلتفرمهای آموزشی هوشمند کمک کند که آموزش دیجیتال را شخصیسازی و تسریع کنند. استفاده از روشهای یادگیری ماشینی و تحلیل دادههای بزرگ، به طراحی دورههای آموزشی تطبیقی کمک خواهد کرد.
3-مشکلات حفظ حریم خصوصی و امنیت دادهها:
نگرانیهایی در خصوص امنیت دادهها و حفظ حریم خصوصی کاربران وجود دارد که میتواند مانع رشد اقتصاد پلتفرمی شود.
فرصت: استفاده از الگوریتمهای رمزنگاری مبتنی بر هوش مصنوعی، برای محافظت از دادهها و همچنین توسعه پلتفرمهای اعتمادساز میتواند امنیت و رضایت کاربران را افزایش دهد.
4-کاهش شفافیت و افزایش رفتارهای انحصاری:
پلتفرمهای بزرگ دیجیتال ممکن است از دادهها و موقعیت خود برای تسلط بر بازار و حذف رقابت استفاده کنند که منجر به کاهش نوآوری و رقابت میشود.
فرصت: هوش مصنوعی میتواند به توسعهی الگوریتمهای شفافیتساز کمک کند که امکان نظارت بر رفتارهای انحصاری پلتفرمها را افزایش میدهد و همچنین میتواند به تولید پلتفرمهای جایگزین کمک کند.
5. نبود قوانین مناسب و سازگار با تحولات دیجیتال:
قوانین و مقررات فعلی بسیاری از کشورها هنوز با نیازهای اقتصاد پلتفرمی و تحول دیجیتال همخوانی ندارند و این مانعی برای نوآوری است.
فرصت: ایجاد پلتفرمهای مشاوره و تصمیمگیری مبتنی بر هوش مصنوعی که به سیاستگذاران در تدوین و بروزرسانی قوانین کمک کند. این پلتفرمها با تحلیل دادههای اقتصادی و اجتماعی، پیشنهادات بهینهای ارائه میدهند.
